Kijkje in geheimen

Hollands Glorie, juni 2017

Museum Vrolik in Amsterdam herbergt een ongewone schat aan medische en sociale geschiedenis. Met dank aan Gerard en Willem Vrolik, hoogleraren Anatomie, die zo’n tweehonderd jaar geleden preparaten van menselijk en dierlijk leven verzamelden.

Het is een vreemde manier om een museum binnen te komen: via een ziekenhuis. In het Amsterdams Medisch Centrum (AMC) bevindt zich het bijzondere Museum Vrolik, waar permanent een deel van de antieke anatomische verzameling van vader Gerard (1775 – 1859) en zoon Willem (1801 – 1863) Vrolik te zien is. In originele houten vitrinekasten en recentere exemplaren van glas staan permanent zo’n tweeduizend objecten opgesteld, al dan niet op sterk water, variërend van broze vogelskeletten en levers met ‘snoergroeven’ – een gevolg van de korsetten die vrouwen vroeger droegen – tot baby’s met een zeemeerminnenstaart of (het gipsafgietsel van) de hand van een Japanse reus. Voorbeelden van normale anatomie en bewijzen van ziektebeelden vormen hier samen ongewone levende geschiedenis.
Behalve wetenschappelijke onderzoekers en studenten zijn ook andere belangstellenden welkom in Museum Vrolik. ‘Het is opvallend dat zo’n zeventig procent van de bezoekers niet uit Nederland komt,’ zegt Laurens de Rooy (42). Hij is sinds 2002 werkzaam in het museum en werd in 2008 conservator-directeur. Zojuist heeft hij een korte rondleiding aan een paar geneeskundestudenten gegeven, iets wat regelmatig gebeurt. ‘Daarnaast weet een groeiend aantal mensen ons uit zichzelf te vinden, maar vooral uit het buitenland. Door het organiseren van evenementen als het jaarlijkse “Weekend of Anatomy” proberen we ook meer nationale bekendheid te krijgen.’

Medische muren
Museum Vrolik voelt als een geheim, om te beginnen door de intimiteit van het tentoongestelde. We kijken immers naar dingen die doorgaans goed in ons lichaam verstopt zitten of binnen medische muren blijven. Die ervaring wordt versterkt doordat de tentoonstellingsruimte geen ramen heeft en het licht er gedempt is. Zonder eerst een entreehal of balie gaan de glazen toegangsdeuren automatisch open waarna je zicht krijgt op de wonderlijke collectie.
Wat zien we hier? Wie zien we hier? De ontwikkeling van een foetus, delen van een luchtpijp, de dubbelgevouwen voet van een Chinese vrouw. Bekkens, cyclopen, waterhoofden. Fantasiewezens, ooit geboren en slechts kort in leven geweest, nu open en bloot te bezichtigen. Originele, handgeschreven etiketten met Latijnse termen lichten hier en daar de inhoud van een pot toe: ‘Anencefalie’. ‘Uterus gravidus 5e maand’. ‘Sirenomelie’. Verbazingwekkend wat er tijdens de ontwikkeling van een mens (en dier) allemaal mis kan gaan. Indrukwekkend hoeveel er eigenlijk voortdurend goed gaat.

Museum Vrolikianum
Dit academische erfgoed is gedurende de achttiende en negentiende eeuw bijeengebracht door vader en zoon Vrolik. Beiden waren hoogleraar Anatomie in Amsterdam. Hun privécollectie stelden ze tentoon in hun huis aan de Amstel, en vormde onder andere onderdeel van de colleges die de heren daar gaven. ‘Museum Vrolikianum’ noemden zij hun zolang ze leefden groeiende verzameling. Het materiaal ervoor verkregen de Vroliks via hun contacten in de wetenschappelijke wereld en vriendschappen met de directeur van Artis en mensen in overzeese gebieden als Suriname en Nederlands-Indië. Bovendien had Gerard Vrolik de leiding over de kraamzaal in het Amsterdamse Binnengasthuis, waar vroeger vaker dan nu kinderen met (dodelijke) afwijkingen geboren werden.
De natuur was een schepping van God, zo was de stellige overtuiging van de Vroliks, en daarin tekende zich een rangorde af van de minste volmaaktheid (ongewervelden) naar de meeste (mensen). (Darwins evolutietheorie werd in 1859 voor het eerst uitgegeven, een paar jaar voor het overlijden van Willem.) Vader en zoon meenden dat groei en ontwikkeling gebaseerd waren op bepaalde natuurkrachten en wetten. Zo zou een tekort aan ‘vormkracht’ aangeboren afwijkingen tot gevolg hebben, en een teveel leiden tot bijvoorbeeld Siamese tweelingen. Door het bestuderen van de fouten hoopten de Vroliks meer te weten te komen over de achterliggende oorzaken, en bakerpraatjes betreffende de invloed van zoiets als ‘zondige gedachten’ uit de wereld te helpen.

Donker en stil
De summiere duiding van het tentoongestelde nodigt uit tot dwalen, zowel fysiek als mentaal, maar conservator De Rooy, die medische biologie studeerde en promoveerde op het gebied van de medische geschiedenis, vertelt dat er wordt gewerkt aan extra toelichtingen. ‘We willen er geen leesmuseum van maken, maar er wel voor zorgen dat wie meer wil weten handvatten krijgt. Nu is er nauwelijks informatie, iets wat we vooralsnog hebben ondervangen door een “Topstukken Tour” samen te stellen: een rondleiding op papier langs dertig opmerkelijke elementen.’ Waaronder de leeuw van Napoleon, een in de schemer opgestelde kast met enkele tatoeages van weleer (‘Atjeh 1873 – 74’, ‘Vivat Oranien’), een paar dwergskeletten en blaasstenen. ‘Het valt op dat mensen hier vaak stil zijn, of het worden. Dat komt doordat het vrij donker is, dat versterkt de indruk dat je een soort schatkist betreedt, met een inhoud die respect afdwingt.’
Iets anders dan een griezelkabinet dus, hoewel een aantal van de getoonde stukken zeker bepaalde emoties tot gevolg kan hebben. De Rooy: ‘Sommigen vinden het gruwelijk of eng. Zo’n opstelling is nu eenmaal niet voor iedereen.’ In de folder lezen we daarom: ‘Houdt u er rekening mee dat sommige tentoongestelde objecten minder geschikt zijn voor bijvoorbeeld jonge kinderen en zwangere vrouwen.’

Tand des tijds
Middenin de ruimte staat een skelet op een verhoging, met wijd gespreide armen: ‘Dank u voor uw vrijwillige bijdrage’. Want een kaartje kopen kan niet, maar een donatie wordt op prijs gesteld. ‘Het heeft voor- en nadelen om in een ziekenhuis gevestigd te zijn,’ vindt De Rooy. ‘De publieke functie die we hebben met dit erfgoed is natuurlijk iets heel anders dan waar deze medische omgeving voor ingericht is. Aan de andere kant: juist doordat je op zo’n plek bent waar iemand zelden voor z’n plezier komt, past de enigszins ingehouden stemming als gevolg daarvan vaak wel bij wat je hier te zien krijgt. Allemaal mensen, immers, of delen daarvan.’
Hoe lang is het tentoongestelde houdbaar? ‘Er is vroeger duidelijk veel aandacht en zorg besteed aan een goede conservering, dat zien we bijvoorbeeld aan het gebruik van brons en de keuze van het glas. Maar geen enkele collectie van dit soort voorwerpen doorstaat voor honderd procent de tand des tijds. Vloeistof verdampt, potten gaan stuk, soms moeten we een afdichting vervangen. Tussen 2003 en 2010 is er veel gerestaureerd, zoveel mogelijk in de oorspronkelijke staat. Maar collecties op “sterk water” blijven constant onderhoud vergen. Wat betreft de toekomst: we weten dat de preparaten van Frederik Ruysch, een Nederlandse anatoom die bijna 150 jaar voor Gerard Vrolik geboren werd, na drie, vier eeuwen nog altijd bestaan. Dus we kunnen nog wel even vooruit.’

Wereld vol wonderen
De erfenis van Gerard en Willem Vrolik bestond uit vijfduizend stukken. Via het Athenaeum Illustre, de voorloper van de Universiteit van Amsterdam, kwam deze uiteindelijk in 1984 in het AMC terecht. Gaande de eeuwen werden aan de basiscollectie onder andere de verzamelingen van Jacob Hovius (1710 – 1786) en Andreas Bonn (1738 – 1818; een collectie beenderen in een speciaal gemaakte kast) toegevoegd, en die van Lodewijk Bolk (1866 – 1930; hij verzamelde in zijn eentje bijna vierduizend objecten, haast net zoveel als vader en zoon Vrolik samen). Hekkensluiter voor Museum Vrolik vormden de preparaten van Martin Woerdeman (1892 – 1990). De Rooy: ‘Het is zowel een cultuurhistorische als een medische collectie, van in totaal zo’n tienduizend objecten, die in meerdere opzichten iets laat zien van het wetenschappelijke, medische en sociale leven van de afgelopen eeuwen. Mensen stierven aan ziektes die tegenwoordig eenvoudig te bestrijden zijn, of liepen een gecompliceerde breuk op doordat er een kar over hun been reed. De fysieke bewijzen daarvan zijn hier bijeengebracht.’
Van een klompvoet naar een hazenlip, van een eenogig lam naar een poesje met twee gezichten; de wereld is vol wonderen. En het is van grote waarde daar in Museum Vrolik even bij stil te kunnen staan, iets waarvan ook de commentaren in het gastenboek getuigen: ‘Astonishing, amazing!’, vinden bezoekers uit Engeland en Amerika. Een ‘humbling and human experience’ volgens een Griek. En een Kroaat laat weten: ‘Voor het eerst heb ik dingen gezien waarover ik voorheen alleen kon lezen.’ Met dank aan de inspanningen van de familie Vrolik.